Ναρκισσισμός: Όταν το φαίνεσθαι είναι σημαντικότερο του είναι

Γράφει η Νατάσσα Οικονόμου -Ψυχολόγος

Ο όρος ναρκισσισμός βασίζεται σε ένα πρόσωπο της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, το Νάρκισσο, ο οποίος όταν ανακάλυψε την αντανάκλαση του προσώπου του στα νερά μιας πηγής γοητεύτηκε τόσο πολύ που δεν μπορούσε να σταματήσει να την κοιτάζει. Η εικόνα του τον απορρόφησε τελείως, άρχισε να της μιλάει, την ερωτεύτηκε. Περνούσε ώρες ή και μέρες ολόκληρες κάνοντας τίποτα άλλο πέρα από το να θαυμάζει την ομορφιά του στο ποτάμι. Αλλά δυστυχώς αυτό το πάθος του κόστισε την ίδια του τη ζωή, καθώς μια μέρα στην προσπάθειά του να φιλήσει το είδωλό του, έπεσε στο ποτάμι και πνίγηκε.

Αυτός λοιπόν ήταν ο Νάρκισσος της μυθολογίας που έδωσε -και όχι άδικα- το όνομά του σε μια σύγχρονη ψυχολογική διαταραχή προσωπικότητας. Τα κύρια χαρακτηριστικά της ναρκισσιστικής διαταραχής είναι μια αίσθηση μεγαλείου, σπουδαιότητας ή μοναδικότητας του εαυτού τον περισσότερο καιρό που όμως εναλλάσσεται με αίσθηση κατωτερότητας και μειονεξίας σε άλλες στιγμές. Το άτομο είναι υπερευαίσθητο στην κριτική που ασκούν οι άλλοι, χαρακτηρίζεται όμως από έλλειψη «ενσυναίσθησης» αδυνατώντας να κατανοήσει τα συναισθήματα των ανθρώπων του περιβάλλοντός του. Για παράδειγμα εάν κάποιος φίλος του τηλεφωνήσει για να πει πως δεν θα κάνει το πάρτι που σχεδίαζε γιατί είναι άρρωστος, στενοχωριέται περισσότερο επειδή θα χάσει το πάρτι παρά για την ασθένεια του φίλου του. Συχνά μιλάει για τα ταλέντα και τα κατορθώματά του προβλέποντας μεγάλες επιτυχίες στο μέλλον και περιμένοντας από τους άλλους προσοχή και θαυμασμό.

Βέβαια ο υγιής ναρκισσισμός με την έννοια του ενδιαφέροντος και της φροντίδας του εαυτού υφίσταται σε όλους τους ανθρώπους και μάλιστα είναι απαραίτητος. Η ανάπτυξη του ανθρώπου ξεκινά από μια ναρκισσιστική κατάσταση: το βρέφος νιώθει ότι αποτελεί το επίκεντρο του κόσμου και είναι απορροφημένο από τον εαυτό του. Βρίσκοντας όμως ανταπόκριση από το περιβάλλον δημιουργείται η βάση για να εξελιχθεί η έννοια της αγάπης για τους άλλους. Εάν το περιβάλλον αποδειχθεί ματαιωτικό, το βρέφος δε μπορεί να εξελιχθεί, να αγαπήσει και προσκολλάται στον εαυτό του σαν τον Νάρκισσο.

Στις περισσότερες περιπτώσεις ατόμων με Ναρκισσιστική Προσωπικότητα το παιδί εισέπραττε από τους γονείς ως επί το πλείστον αντικρουόμενες συμπεριφορές. Αφενός ο ένας γονέας ήταν αφοσιωμένος, προσέφερε προνομιούχα μεταχείριση και έθετε ανεπαρκή όρια βασίζοντας τη συμπεριφορά του στην ικανοποίηση των δικών του αναγκών παρά του παιδιού. Στον αντίποδα ο άλλος γονέας ήταν απορριπτικός, επικριτικός και αδιάφορος. Έτσι το παιδί λάμβανε διαφορετικά μηνύματα: ο ένας υπερενίσχυε την αξία του, ο άλλος την υποτιμούσε. Οι Ναρκισσιστές υπήρξαν χαρισματικά παιδιά ενώ πιέζονταν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις των γονιών από φόβο μήπως χάσουν την προσοχή τους. Εκτός του ότι διδάσκονταν ότι η αναγνωρισιμότητα ενός ανθρώπου καθορίζει και την αξία του, έρχονταν αντιμέτωποι από πολύ νωρίς με στερεοτυπικές συμπεριφορές που συνδέονταν με την εικόνα του ατόμου προς την κοινωνία και ήταν σημαντικότερες από την συναισθηματική έκφραση.

Στις ερωτικές σχέσεις δυσκολεύονται να αγαπήσουν και χρησιμοποιούν τον άλλο ως μέσο ανάδειξης. Αρχικά μπορεί ο σύντροφος του νάρκισσου να τον θαυμάζει και τα πράγματα να εξελίσσονται ομαλά. Στη συνέχεια οπότε θα τεθεί και το θέμα της αγάπης η σχέση αρχίζει και φθείρεται και μετά από λίγο καιρό διαλύεται ώσπου να βρεθεί άλλος για αυτή την περίοδο. Δεν αντιλαμβάνεται ότι οι άλλοι άνθρωποι είναι ξεχωριστοί και όχι προέκταση του ίδιου, αλλά μια διαφορετική οντότητα. Και στις φιλίες επιλέγει άτομα υψηλής κοινωνικής τάξης για να νιώθει σημαντικός τα οποία συνήθως θα έχουν θετική εκτίμηση για τον ίδιο ώστε να έχει και αυτός για τον εαυτό του. Εάν κάποιος τον αμφισβητήσει ή ασκήσει κριτική τότε νιώθει έντονο θυμό, ντροπή και ταπείνωση καλύπτοντας αυτά τα συναισθήματα με μια μάσκα απάθειας και αδιαφορίας «σα να μην συμβαίνει τίποτα». Αυτό είναι και το σημείο που οι γύρω του μπερδεύονται και πιστεύουν ότι είναι ένα άτομο με μεγάλη αυτοπεποίθηση που νιώθει πολύ δυνατό.

Παραδόξως ναρκισσιστές συναντά κανείς σε υψηλά ιστάμενες θέσεις εργασίας με σημαντικές απαιτήσεις. Πολλά επαγγέλματα επιζητούν την επιτυχία ή προβολή και καλλιεργούν την ανάγκη δημιουργίας μιας ψευδούς εικόνας προκειμένου να επιβιώσουν στον ανταγωνιστικό χώρο εργασίας. Σημασία έχει το τι δείχνουν, ότι είναι δυνατοί, μη συναισθηματικοί και έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τα πάντα. Εάν αντιληφθούν ότι ο άλλος διαθέτει όσα οι ίδιοι δεν έχουν, όπως καλύτερες σπουδές, περισσότερα προσόντα, μπορεί να θελήσουν να τον σχολιάσουν αρνητικά και να τον δυσφημίσουν με σκοπό να νιώσουν ότι είναι επαρκείς και δεν υστερούν σε κάτι. Ανήμποροι να δεχτούν τον εαυτό τους αναλώνουν όλη τους την ενέργεια στη διατήρηση ενός κοινωνικού προφίλ όντας έτοιμοι να βρουν εξιλαστήρια θύματα όταν αυτή η εικόνα αμαυρωθεί με κάποιο τρόπο.

Συχνά τα άτομα με ναρκισσιστικά στοιχεία αντιλαμβάνονται πως υπάρχει πρόβλημα στις σχέσεις τους, ωστόσο είναι δύσκολο να παραδεχτούν ότι ευθύνονται οι ίδιοι. Εάν επιτρέψουν στον εαυτό τους να εντοπίσει τα λάθη τους, ήδη θα έχουν κάνει το σημαντικότερο βήμα για την αντιμετώπιση της διαταραχής. Μέσα από ένα υποστηρικτικό περιβάλλον που θα τους επισημαίνει την αλήθεια και δεν θα ενισχύει τον ιδεατό κόσμο που έχουν φτιάξει έχουν την δυνατότητα να «σπάσουν το φανταστικό καθρέφτη», να εκτιμήσουν και να αγαπήσουν αυτό που πραγματικά είναι.

Η περιστασιακά ενισχυμένη αυτοπεποίθηση προς επίτευξη κάποιου στόχου (εξετάσεις, αθλητισμός, συνέντευξη για εργασία) αποτελεί θετική ένεση ναρκισσισμού, η διάρκεια δράσης της οποίας πρέπει να λήγει σε σύντομο χρονικό διάστημα αλλιώς γίνεται καταστρεπτική. Σε μια εποχή όπου άσχημα πρότυπα και έλλειψη αγάπης επικρατούν στις ανθρώπινες σχέσεις, ο ναρκισσισμός είναι γνωστή αρρώστια που μαστίζει ολοένα και περισσότερο την καθημερινή μας ζωή.