Αλέξανδρος Αλεξανδράκης: Ο ζωγράφος του έπους του ’40

«Αέρα!» 

του Γιώργου Πισσαλίδη *

Γεννημένος στην Αθήνα το 1913, ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης έδειξε το ταλέντο του από νωρίς εκθέτοντας έργα σε ηλικία 13 χρονών στην ΧΑΝ Το 1931 εισήχθηκε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου σπούδασε ζωγραφική και χαρακτική. Στην ζωγραφική είχε ως καθηγητές τον Σπύρο Βικάτο και τον Ουμβέρτο Αργυρό και στην χαρακτική τον Γεώργιο Κεφαλληνό.

Το 1933 υπήρξε σκιτσογράφος στο «Έθνος» και το 1937 αποφοιτεί από την ΑΣΚΤ συγκεντρώνοντας και τα τέσσερα βραβεία που προέβλεπε ο κανονισμός (προσωπογραφία, γυμνό, ημίγυμνο και σύνθεση). Η περίπτωση αυτή αναφέρεται σαν μοναδική στα χρονικά της Σχολής. Την 28η Οκτωβρίου 1940, ο Εθνικός Κυβερνήτης Ιωάννης Μεταξάς λέει το περήφανο ΟΧΙ στον Ιταλό πρεσβευτή Τσιάνο και η Ελλάδα μπαίνει στον πόλεμο. Την ίδια μέρα οι Έλληνες φαντάροι φεύγουν για την Αλβανία «με το χαμόγελο στα χείλη». Έφευγαν χαρούμενοι, τραγουδώντας και χαιρετώντας από τα βαγόνια τους συγγενείς. Οι σκηνές όπου οι φαντάροι φεύγουν με το εικόνισμα της Παναγίας για φυλακτό έχουν μείνει ιστορικές. Ανάμεσα τους ο δεκανέας πυροβολικού Αλέξανδρος Αλεξανδράκης και οι 5 αδελφοί του.

Στην Βόρειο Ήπειρο, ο Ελληνικός στρατός πολέμησε υπέρ βωμών και εστιών, απελευθερώνοντας την προαιώνια ελληνική γη: Κορυτσά, Κλεισούρα, Τεπελένι. Οι Έλληνες έγραψαν ιστορία στα αλβανικά βουνά. Αυτήν την μεγάλη ιστορία ενός μικρού αριθμητικά λαού ενάντια σε μια αυτοκρατορία, θα καταγράψει στις λιγοστές ώρες ανάπαυλας ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης. Για να το καταφέρει θα χρησιμοποιήσει ότι μέσο είναι διαθέσιμο. Μολύβι, κιμωλία, πένα, μελάνι, αποτυπώνοντας στα πρόχειρα το υλικό που αργότερα, μετά τον πόλεμο θα αποτελέσουν το υλικό για την πρώτη έκθεση του. Αυτή η έκθεση θα κάνει τον μεγάλο εκπρόσωπο της διανόησης της 4ης Αυγούστου, Σπύρο Μελά να γράψει στην «Εστία» της 22ης Ιουνίου του 1946: «Ο κ. Αλέξανδρος Αλεξανδράκης είναι ο πρώτος Έλλην ζωγράφος, που μας δίδει με την υπέροχον έμπνευσιν του και την εξαιρετική του τέχνην του την Αλβανικήν εποποιία και ωρισμένας δραματικάς στιγμάς της κατοχής». Ενώ θα βραβευθεί με τον Πολεμικό Σταυρό.

«Υπέρ βωμών και εστιών»

62 χρόνια μετά εκείνη την πρώτη του έκθεση, ο Πολιτισμικός Οργανισμός του Δήμου Αθηναίων, το Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. και το Πολεμικό Μουσείο, τιμώντας την προσφορά του Αλέξανδρου Αλεξανδράκη, στην Τέχνη και την Ελλάδα διοργάνωσαν, από 8 Οκτωβρίου έως 16 Νοεμβρίου 2008 στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα» (Θεσσαλονίκης και Ηρακλειδών, κοντά στο Μετρό Κεραμικού), την έκθεση «Μνήμες του ’40 - Αλέξανδρος Αλεξανδράκης».

Να πως περιγράφει –τότε- ο Γιώργος Πισσαλίδης τον χώρο, τα έργα και την ατμόσφαιρα.

«Στον χώρο της έκθεσης, πριν φτάσει κανείς στο έργο του Αλεξανδράκη, μπορούσε να απολαύσει ιστορικές φωτογραφίες, εφημερίδες και γελοιογραφίες της εποχής, λιθογραφίες, αλληλογραφία από το μέτωπο και αντικείμενα του ελληνικού, ιταλικού, γερμανικού και βουλγαρικού στρατού, καθώς και την χειροποίητη συλλογή από στρατιωτάκια του καλλιτέχνη.

Στον κυρίως χώρο της έκθεσης υπήρχε αντιστοιχία του πίνακα και του προσχεδίου, που είχε γίνει στο γόνατο μέσα σε συνθήκες πολέμου. Το πρώτο έργο ήταν η προσωπογραφία του καλλιτέχνη σε ελαιογραφία με γυαλιά και επίσημο ένδυμα. Ακολουθούν δύο αίθουσες με έργα του καλλιτέχνη όπου αφουγκράσθηκε τον ηρωισμό, τον πόνο και την αυτοθυσία του Ελληνικού στρατού, δοσμένα με γεμάτο ένταση εκφράσεις ξεπερνώντας τα ξένα αντίστοιχα παραδείγματα τέχνης επηρεασμένης από τον πόλεμο.

Να πούμε για «Το Κάλεσμα» (η 28η Οκτωβρίου 1940), όπου ένας στρατιώτης αποχαιρετά κοιτώντας πίσω, προφανώς τους δικούς του. Μία λέξη ηχούσε στα αλβανικά βουνά: «Αέρα» και αυτήν ο Αλεξανδράκης κατέγραψε στην διάσημη ομώνυμη σύνθεση με τους 4 στρατιώτες σε πρώτο φόντο και τους υπόλοιπους να πηδάνε χαντάκια και βουνά. Διάσημες έχουν μείνει οι πίνακες όπου οι στρατιώτες αψηφούν τον κίνδυνο ρίχνοντας χειροβομβίδες στον εχθρό.

Όμως όλες οι στιγμές δεν είναι εύκολες. Ο στρατιώτης στο «Έρποντας» έχει την αγωνία να τον ανακαλύψουν οι αντίπαλοι. Το «Περνώντας το ποτάμι» δείχνει τους στρατιώτες προσπαθώντας όχι μόνο να περάσουν το φουσκωμένο ποτάμι, αλλά να περάσουν και τα άλογα που έχουν τρομοκρατηθεί. Ίσως η πιο χαρακτηριστική σύνθεση του Αλεξανδράκη, αλλά και του ίδιου του Αλβανικού έπους είναι η «Προέλαση» με τον στρατιώτη με το αυτόματο μπροστά και τον γιατρό να τρέχει από πίσω ξέροντας ότι κάπου εκεί βρίσκονται τραυματίες. Και φυσικά υπήρχαν «Οι Άγνωστοι Ήρωες», τα γαϊδουράκια που επωμιζόταν το βάρος των πολεμοφοδίων. Χαρακτηριστικός είναι ο πρωτότυπος τίτλος του προσχεδίου «Κίτσο, έλα λίγο και τους φάγαμε». Ενώ παρομοίως το «Κρυοπαγήματα» μετατράπηκαν σε «Υπέρ Βωμών και Εστιών» δίνοντας ένα πιο ηρωικό πνεύμα.

Και τέλος η απόλυτη θυσία στο «Η Διαταγή Εξετελέσθη» με τον θάνατο του στρατιώτη μπροστά στα συρματοπλέγματα.

Αυτήν την έκθεση θα πρέπει να την επισκεφθούν τα ελληνικά σχολεία ειδικά σε Ρεπούσιους καιρούς, υπενθυμίζοντας ότι η τέχνη υπάρχει αρχικά για τον λαό και να δημιουργεί εθνική συνείδηση».

* ο Γιώργος Πισσαλίδης είναι κριτικός κινηματογράφου

και συγγραφέας